16 địa điểm đẹp trên thế giới đang bị phá hủy, tới ngay còn kịp

Song song với sự nổi tiếng và doanh thu khủng, nhiều địa điểm đẹp trên thế giới đang phải đối mặt với nguy cơ bị phá hủy do ý thức kém của khách du lịch. Lượng khách càng đổ về đông thì nguy cơ càng cao. Để bảo vệ di sản, nhiều dân bản địa phản đối khách du lịch xuất hiện ở quê hương họ. Các nhà chức trách cũng quyết định đóng cửa nhằm bảo tồn môi trường thiên nhiên.

Dưới đây là 16 địa điểm đẹp trên thế giới điển hình đang dần bị phá hủy theo thống kê của Insider. Kiến trúc VietAS mời bạn cùng chiêm ngưỡng.

Thành phố Barcelona, Tây Ban Nha (Ảnh: Pixabay)

1. Hẻm núi Fjadrargljufur Canyon, Ai-xơ-len đóng cửa năm 2019

Kể từ khi xuất hiện trong một MV ca nhạc của Hoàng tử nhạc Pop Justin Bieber và các tập phim đình đám của Trò chơi vương quyền (Game of Thrones), hẻm núi Fjadrargljufur Canyon ở Ai-xơ-len (Iceland) càng trở nên nổi tiếng. Những fan hâm mộ nhạc Pop đổ xô tới đây để checkin, thăm quan, chụp ảnh. Tuy nhiên, cũng chính họ đã làm hỏng cảnh quan thiên nhiên của Fjadrargljufur Canyon buộc cơ quan chức năng phải cấm cửa khách du lịch.

Theo Bộ Tài nguyên Môi trường Ai-xơ-len, có khoảng 1 triệu người truy cập vào website của họ kể từ khi MV ca nhạc của Justin Bieber được phát hành vào năm 2015. Tiếp sau đó, khi loạt phim Trò chơi vương quyền xuất hiện, khách du lịch còn bất chấp lệnh cấm lén lút tới đây thăm quan vào ban đêm.

Hẻm núi Fjadrargljufur Canyon (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về hẻm núi Fjadrargljufur Canyon:

Fjadrargljufur Canyon là một hẻm núi thơ mộng, hùng vĩ ở phía Đông Nam Ai-xơ-len. Nó bắt nguồn từ thời kỳ Băng hà cách đây khoảng 2 triệu năm. Fjadrargljufur Canyon cao 100m, dài 2km, vách dựng đứng, dốc, có dòng sông Fjaðrá uốn lượn chảy qua. Phía Tây có một thác nước.

Hẻm núi này được hình thành từ sự sói mòn lũy tiến trong hàng thiên niên kỷ. Khi các dòng sông băng chảy qua những tảng đá lớn.

Theo Wikipedia, từ tháng 5/2019, các nhà chức trách Ai-xơ-len buộc phải đóng cửa hẻm núi này. Bởi sau hiệu ứng MV ca nhạc của Justin Bieber, lượng du khách đến đây vẫn tiếp tục tăng khiến họ lo sợ môi trường sẽ bị phá hủy hoàn toàn.

2. Chợ hoa nổi Bloemenmarkt, Amsterdam, Hà Lan

Nếu đến trung tâm thủ đô Amsterdam, Hà Lan; bạn sẽ dễ dàng tìm thấy chợ Bloemenmarkt – nơi có hàng loạt các cửa hàng hoa đẹp mắt nằm trên các xà lan nổi trên mặt nước. Tuy nhiên, các điểm thu hút du lịch phổ biến hiện đang bị đóng cửa.

Trước đây, các cửa hàng này mở ra để bán hoa tươi cho người dân bản địa. Nhưng bây giờ chủ yếu bán hàng lưu niệm giá rẻ cho du khách. Lí do vì khách du lịch tới Amsterdam ngày càng đông. Họ thường đứng trước các cửa hàng hoa để checkin chụp hình. Điều đó gây khó khăn cho khách mua hoa. Bởi vậy, chủ tiệm buộc phải chuyển sang bán hàng lưu niệm. Có đôi khi nhiều nhóm khách đông đúc thản nhiên đứng chắn trước cửa làm cản trở công việc kinh doanh của họ.

Một nhà thuyền nổi ở thủ đô Amsterdam, Hà Lan (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về chợ nổi Bloemenmarkt:

Bloemenmarkt là chợ hoa nổi duy nhất trên thế giới. Nó có lịch sử lâu đời, được thành lập vào năm 1862 ở thủ đô Amsterdam. Bloemenmarkt có địa chỉ tại Singel, 1012 DH Amsterdam thuộc phía Nam thành phố.

Hiện nay, tại đây có khoảng 15 cửa hàng lưu niệm và quà tặng chủ yếu cung cấp bóng đèn tuylip khô và đồ dùng hoa tuylip bán cho khách du lịch. Chỉ một số ít cửa hàng hoa tươi vẫn còn hoạt động.

3. Đảo rồng Komodo, Indonesia sẽ đóng cửa vào năm 2020

Theo tờ Nhật báo Koran Tempo, chính phủ Indonesia đang yêu cầu chính quyền địa phương đảo Komodo tạm dừng các hoạt động du lịch tại đây bắt đầu từ tháng 1/2020 để bảo tồn loài rồng quý hiếm trên đảo.

Lí do là vì môi trường tự nhiên ở Komodo đã bị thu hẹp dần, số lượng rồng cũng đang giảm đáng kể. Bộ Môi trường và Lâm nghiệp Indonesia còn cho biết, họ đã bắt được những kẻ buôn lậu đang cố tình bán 41 con rồng Komodo ở chợ đen với giá 35000 USD/con.

Trong thời gian đóng cửa, các nhà bảo tồn sẽ chăm sóc những chú rồng thật cẩn thận, đảm bảo chúng có đủ thức ăn và môi trường tự nhiên lành mạnh. Mục đích là để tăng dân số cho nhà rồng.

Rồng Komodo (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về đảo rồng Komodo:

Komodo là một hòn đảo nổi tiếng của Indonesia – một trong những thiên đường du lịch nổi tiếng châu Á và trên thế giới. Nó là một phần của quần đảo Nusa Tenggara và Vườn quốc gia Komodo.

Komodo có diện tích khoảng 390 km² với dân số khoảng hơn 2.000 người. Cư dân trên đảo ngày nay có tổ tiên là những người bị kết án tù khổ sai nhiều năm về trước. Họ chủ yếu là những người Hồi giáo, Kito giáo và Hindu giáo bị đầy ra đảo do có huyết thống pha trộn với người Bugis từ Sulawesi.

Tại đây có quần thể động vật vô cùng độc đáo và quý hiếm duy nhất. Trong đó, sinh vật đáng chú ý là rồng Komodo bản địa (hay còn gọi là kỳ đà Komodo) – loài thằn lằn còn sinh tồn lớn nhất trên thế giới với khoảng 1800 con.

Rồng Komodo có chiều dài tối đa 3m, có con nặng khoảng 70kg. Thức ăn chủ yếu của rồng Komodo là các loài động vật không xương sống, chim và động vật có vú.

4. Thành phố Venice, Italia

Venice hay Venezia là một trong những di sản nổi tiếng của Italy được biết đến nhiều nhất trên thế giới với nhiều tên gọi khác nhau như: Thành phố kênh đào, Thành phố nổi, Thành phố tình yêu, Thành phố của mặt nạ hay Thành phố của những cây cầu… Đây cũng là điểm hẹn tình yêu lý tưởng, thánh địa du lịch mà bất cứ ai cũng muốn tới dù chủ một lần trong đời.

Trung bình mỗi ngày có khoảng 50.000 lượt khách tới thăm Venice. Và theo người dân bản địa, khách du lịch tới đây chẳng giúp ích gì ngoài việc làm thành phố ngày càng tồi tệ hơn. Họ buộc khách và những con tàu du lịch phải chịu trách nhiệm về việc thành phố ngày càng bị ô nhiễm. Ủy ban Di sản Thế giới UNESSCO cũng lo ngại tình trạng này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng tới các di tích lịch sử lâu đời của Venice.

Theo đó, thành phố đã đưa ra các quy định nghiêm ngặt dành cho khách du lịch và sẽ phạt nặng nếu vi phạm như: Không xả rác bừa bãi, không mặc đồ sơ mi nơi công cộng, không để lại ổ khóa tình yêu, không viết lên hoặc làm hư hại cây cối và các tòa nhà… Thậm chí, họ còn giới hạn lượng khách du lịch mới đặt phòng khách sạn tại đây.

Quang cảnh thành phố Venice, Italia (Ảnh: Pixabay)

Một cây cầu bắc qua hai bờ kênh (Ảnh: Pixabay)

Thuyền Gondola - phương tiện di chuyển chính ở Venice (Ảnh: Pixabay)

Mặt nạ hóa trang (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về thành phố Venice:

Thành phố Venice nằm ở phía Đông Bắc Italia được tạo thành bởi 118 đảo và 175 kênh đào. Trong đó, các đảo lại được nối với nhau bởi 444 cây cầu.

Những cây cầu này có chức năng như những con đường để đi lại. Bởi mọi hoạt động giao thông đều diễn ra trên mặt nước hoặc đi bộ. Đây là khu đô thị duy nhất ở châu Âu trong thế kỷ 21 tồn tại nhưng lại không hề có ô tô và xe tải.

Gondola - loại thuyền cổ của Venice có kích thước nhỏ, dài là phương tiện giao thông đặc trưng nhất của Venice, đồng thời cũng được sử dụng rất phổ biến cho khách du lịch.

Canal Grande (kênh Lớn) là mạch giao thông chính của thành phố và được mệnh danh là đại lộ đẹp nhất thế giới. Chèo thuyền dọc kênh Lớn du khách sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng những kiến trúc vô cùng độc đáo nằm ở hai bên bờ. Một trong số đó là nhà Vàng Ca' d'Oro - dinh thự đẹp nhất Venice được xây bằng đá hoa cương nhiều màu và trang trí mạ vàng ở mặt tiền. Và cây cầu Rialto - nơi chủ yếu hấp dẫn các cặp tình nhân.

Trước đây, Venice là một trung tâm thương mại, nghệ thuật lớn. Ngày nay, nó là trung tâm thời trang và mua sắm lớn nhất Italia. Đây còn là quê hương của nhiều nhạc sĩ nổi tiếng như: Antonio Vivaldi, Giovanni Picchi…

5. Thành phố Dubrovnik, Croatia

Cũng như hẻm núi Fjadrargljufur Canyon ở Ai-len, sau loạt phim Game of Thrones (Trò chơi vương quyền) chiếu trên kênh HBO; thành phố Dubrovnik của Croatia cũng hấp dẫn khách du lịch hơn. Theo Thị Trưởng thành phố này, năm 2015 ngành du lịch đã tăng trưởng 10% nhờ bộ phim.

Với số lượng du khách tăng mạnh những năm gần đây, thành phố biển đã không kịp xử lý các vấn đề phát sinh. Chính vì vậy, kể từ tháng 8/2017, họ quyết định giảm số lượng khách vào thành phố từ 8000 người xuống chỉ còn 4000 người/ngày.

Thành phố Dubrovnik nhìn gần (Ảnh: Pixabay)

Thành phố Dubrovnik nhìn xa (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về thành phố Dubrovnik:

Thành phố Dubrovnik nằm trên bờ Biển Adriatic – một trong những điểm thu hút khách du lịch nổi bật nhất Địa Trung Hải, cảng biển và trung tâm của hạt Dubrovnik-Neretva.

Theo thông kê năm 2011, dân số Dubrovnik có khoảng 42.615 người. Năm 1979, nó có mặt trong danh sách Di sản thế giới của UNESCO.

6. Thủ đô Reykjavik, Ai-xơ-len (Iceland)

Thủ đô Reykjavik của Ai-xơ-len nổi tiếng là thành phố nằm xa nhất về phía Bắc của thế giới nên thời tiết vô cùng lạnh giá. Chính bởi vậy, kiến trúc nhà cửa và đồ đạc ở Reykjavik được trang trí bởi những gam màu sáng rực rỡ nhằm tạo hiệu ứng “đánh lừa xúc giác bằng thị giác” để sưởi ấm.

Vào ban đêm, du khách có thể ngắm hiện tượng Bắc cực quang hoàn toàn đẹp xuất sắc tại đây. Luồng ánh sáng như một “chiếc đèn pin của dải ngân hà” soi rọi xuống thành phố tuyệt đẹp.

Theo thống kê, năm 2015 dân số thành phố có khoảng 330.000 người nhưng phải đón tới 1.26 triệu du khách tới thăm quan. Năm 2016, số lượng khách du lịch đơn lẻ đến từ Mỹ còn nhiều hơn cư dân cư trú tại địa phương.

Dù ngành du lịch là cú hích mạnh thúc đẩy kinh tế thành phố phát triển sau suy thoái. Nhưng chính quyền thành phố đang cảm thấy bối rối vì lượng khách du lịch quá đông. Họ ví nơi này chẳng khác nào Disneyland. Áp lực từ khách du lịch đè nặng lên cơ sở hạ tầng đẩy giá cả thành phố tăng cao.

Thủ đô Reykjavik lạnh lẽo dưới làn mây phủ trắng (Ảnh: Pixabay)

Cận cảnh những ngôi nhà đầy màu sắc sặc sỡ (Ảnh: Pixabay)

7. Đảo Cozumel, Mexico

Cozumeil là một hòn đảo vô cùng xinh đẹp của Mexico được bao quanh bởi biển Caribbean. Theo BBC, đây là điểm đến phổ biến thứ hai trên thế giới của các con tàu du lịch.

Có rất nhiều rặng san hô đẹp bao quanh Cozumeil. Nhưng thật đáng tiếc! Một lượng lớn trong số chúng đã bị phá hủy bởi thuyền và thợ lặn. Các rặng còn lại thì bị hư hại nặng nề do giao thông thuyền bè bị ô nhiễm.

Đảo Cozumeil nhô ra giữa làn nước biển màu xanh ngọc trong vắt (Ảnh: Pixabay)

Xe bán tải - phương tiện di chuyển phổ biến ở đảo (Ảnh: Pixabay)

8. Thành phố Barcelona, ​​Tây Ban Nha

Tây Ban Nha là quốc gia nằm trên bán đảo Iberia phía Tây Nam châu Âu có khí hậu Địa Trung Hải.

Thành phố Barcelona xinh đẹp có thời tiết khá ổn định, thích hợp để du lịch vào bất cứ dịp nào. Bởi vì nó có nắng ấm quanh năm, trong khi mùa đông cả châu Âu chìm trong giá rét, âm u.

Tuy nhiên, người dân địa phương ở thành phố này không ngại thể hiện thái độ khó chịu trước du khách. Đầu năm 2019 họ đã tổ chức một cuộc biểu tình phản đối dữ dội khách du lịch tới thành phố của họ. Thậm chí họ tấn công cả xe buýt và khách sạn đón khách.

Theo Telegraph, cũng bởi du lịch mà nhiều điểm thăm quan nổi tiếng trong thành phố buộc phải thay đổi quy tắc. Chẳng hạn năm 2015, chợ La Boqueria nổi tiếng rộng lớn cũng phải cấm các đoàn du khách đông từ 15 người trở lên không được vào chợ. Trước lệnh cấm như vậy, các nhóm du khách đông đúc đã đứng trước chợ, bịt kín lối đi lại để chụp ảnh checkin. Họ làm cản trở hoạt động kinh doanh mua bán tại đây.

Thành phố Barcelona (Ảnh: Pixabay)

Một cây cầu ở thành phố Barcelona (Ảnh: Pixabay)

9. Thành phố New York, New York, Mỹ

Không nói thì ai cũng biết, New York là một thành phố du lịch nổi tiếng thế giới từ nhiều năm nay. Theo New York Time, tính đến đầu 2019, New York hiện có 130.000 phòng khách sạn và dự kiến sẽ tăng lên 137.000 trong năm nay.

Từ thị trường khách sạn ngày càng phát triển đến các loại thực phẩm luôn nắm bắt xu hướng mới khiến du khách háo hức chờ đợi hàng giờ để được thử. Nhiều người cho rằng, du khách đã thực sự tiếp quản thành phố này.

Taxi màu vàng cam đặc trưng của thành phố New York (Ảnh: Pixabay)

Thành phố New York phồn hoa về đêm (Ảnh: Pixabay)

10. Làng cổ Machu Picchu, Cusco, Peru

Làng cổ Machu Picchu ở Cusco, Peru thu hút hàng ngàn du khách mỗi ngày. Vượt quá mức giới hạn 2.500 du khách/ngày do chính quyền Peru và UNESSCO đặt ra vào năm 2011. Lượng du khách khổng lồ này đã và đang khiến Machu Picchu rơi vào tình trạng nguy hiểm và bị thiệt hại không thể phục hồi.

Năm 2019, Peru đang lên kế hoạch yêu cầu du khách thăm quan phải thuê hướng dẫn viên và phải đi vào các con đường cụ thể được chỉ định để tránh làm hư hại đến di tích.

Quang cảnh Machu Picchu nhìn từ xa (Ảnh: Pixabay)

Cận cảnh di tích làng cổ Machu Picchu (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về làng cổ Machu Picchu:

Machu Picchu hay còn gọi là Machu Pikchu - tức Cổ Sơn theo tiếng Quechua của người Inca là khu tàn tích Inca thời tiền Columbo nằm ở độ cao 2.430m trên một quả núi có chóp nhọn ở thung lũng Urubamba, cách phía Tây Bắc Cusco khoảng 70km.

Machu Picchu còn được gọi với tên khác là "Thành phố đã mất của người Inca". Nó bị thế giới bên ngoài quên lãng từ nhiều thế kỷ. Năm 1911, nhà khảo cổ học Hiram Bingham đã tái khám phá nơi này khiến nó lại được thế giới chú ý. Năm 1983 nó nằm trong danh sách Di sản Thế giới cần được bảo tồn.

Theo các nhà khảo cổ, Machu Picchu được xây dựng từ thế kỷ 15 và vốn chỉ là một thị trấn nghỉ dưỡng của giới quý tộc Inca. Ở đây có một cung điện lớn và các đền đài dành cho các vị thần Inca bao quanh một sân và những công trình kiến trúc khác cho người hầu.

Nơi đây không chỉ có các tàn tích thiêng liêng mà còn gồm các vùng đất đa dạng hệ động thực vật phong phú, trong đó có rất nhiều loài lan.

11. Đảo Santorini, Hy Lạp

Santorini là một hòn đảo tuyệt đẹp nằm ngoài khơi đất nước Hy Lạp. Nó lúc nào cũng chật cứng khách du lịch, đặc biệt là vào mùa hè.

Theo Conde Nast Traveller, trên thực tế, do du khách đi theo mùa nên hòn đảo này đã áp đặt các tàu du lịch phải chở khách lên tới 8000 người mỗi ngày. Năm 2015 một con số khổng lồ lên tới 790.000 người từ 636 chiếc tàu du lịch tới đảo Santorini. Trong khi tổng dân số của cả hòn đảo chỉ có 15.000 người.

Thiên đường Santorini nhìn ra biển (Ảnh: Pixabay)

Những ngôi nhà nấm xanh nhô lên bầu trời (Ảnh: Pixabay)

Quang cảnh hùng vĩ với những dịch vụ giải trí siêu đắt đỏ (Ảnh: Pixabay)

12. Thủ đô Rome (Roma), Italia

Rome là thủ đô của Italia nổi tiếng với những tàn tích thời cổ đại. Tuy nhiên, thật đáng buồn là có quá nhiều du khách tới đây và không biết tôn trọng giá trị lịch sử.

Một ví dụ gần đây nhất xảy ra vào tháng 8 năm 2017 khi một du khách Ecuador bị bắt gặp khắc tên gia đình mình lên Đấu trường La Mã Colosseum. Anh ta phải đối mặt với án phạt lên tới 23.000 USD vì đã phá hoại di tích hơn 2000 năm tuổi này.

Thủ đô Roma cổ kính (Ảnh: Pixabay)

Đấu trường La Mã Colosseum (Ảnh: Pixabay)

13. Thủ đô Prague (Praha), Cộng hòa Séc

Những du khách thích tiệc tùng không thể không biết tới thủ đô Prague (Praha) của Cộng hòa Séc. Ở đây không chỉ có nhiều quán bar sôi động mà còn uống bia với giá vô cùng ‘hạt dẻ’.

Theo CNN, khách du lịch quá đông khiến chính quyền thành phố phải thực hiện mở rộng chiến dịch “Thời gian yên tĩnh” về đêm vào lúc 10 giờ.

Quang cảnh Praha dưới ánh đèn đêm (Ảnh: Pixabay)

Quang cảnh Praha ban ngày (Ảnh: Pixabay)

Những cây cầu ở thủ đô Praha (Ảnh: Pixabay)

14. Đảo lợn hoang Big Major Cay (Pig Beach), quần đảo Bahamas

Những chú lợn đáng yêu bơi lội của đảo Big Major Cay đã bị chết số lượng lớn do du khách cho chúng ăn trên bãi biển. Một trong những nguyên nhân gây ra cái chết của những chú lợn hoang tội nghiệp là do ăn phải quá nhiều cát.

Các du khách khi tới đây thường xuyên cho các chú lợn uống bia và rượu rum. Thậm chí họ còn cố gắng để cưỡi chúng. Người quản lý những chú lợn này đang làm đơn lên Chính phủ để thực hiện các quy định nhằm bảo vệ chúng.

Những chú lợn bơi dưới làn nước biển trong xanh ở đảo Big Major Cay (Ảnh: Pixabay)

Thông tin sơ lược về đảo lợn hoang Big Major Cay:

Pig Beach, Pig Island hay Big Major Cay trước đây là một hòn đảo không có người ở nằm ở Exuma, thuộc quần đảo Bahamas – nơi chỉ có những chú lợn hoang sinh sống.

Có rất nhiều giai thoại về sự xuất hiện của những chú lợn hoang trên đảo. Cách đây nhiều năm có một nhóm thủy thủ đã thả những chú lợn xuống Big Major Cay để một ngày nào đó làm thịt. Tuy nhiên, họ không bao giờ trở lại, còn những chú lợn đã sống sót nhờ thức ăn dư thừa đổ ra từ các con tàu đi qua hòn đảo. Giai thoại khác lại kể rằng, những chú lợn hoang này đã sống sót sau một vụ đắm tàu và đã bơi được vào bờ. Tuy nhiên, nhiều người nghi ngờ về các giai thoại này khi cho rằng chúng rất có thể là một phần trong kế hoạch nhằm thu hút khách du lịch đến với Bahamas.

Hiện nay những chú lợn được người dân địa phương và khách du lịch cho ăn. Pig Beach là tên gọi không chính thức của hòn đảo do người dân địa phương tự đặt ra.

15. Thủ đô Amsterdam, Hà Lan

Cũng giống nhiều thành phố du lịch tiệc tùng nổi tiếng khác trên thế giới, Amsterdam của Hà Lan đang phải đối mặt với nhiều vấn đề liên quan tới du lịch. Frans van der Avert, Giám đốc Tiếp thị thành phố cho biết, rất nhiều thành phố lịch sử nhỏ hơn ở châu Âu đang bị khách du lịch phá hủy trong đó có Amsterdam. Những trang web cho thuê phòng du lịch như Airbnb đã có ảnh hưởng tiêu cực. Họ đã chiếm hết mấy quận kênh của thành phố.

Để đối phó với tình trạng này, thành phố đang áp dụng chính sách hạn chế đối với Airbnd. Theo đó, danh sách cho thuê không quá 4 người một lúc và du khách không được ở kéo dài hơn 60 ngày một năm.

Những dãy nhà san sát soi bóng dưới dòng kênh ở thủ đô Amsterdam (Ảnh: Pixabay)

16. Đất nước Cuba xinh đẹp và yên bình

Theo New York Time, với con số 3.5 triệu khách du lịch đến với Cuba vào năm ngoái khiến người dân bản địa bị rơi vào tình cảnh thiếu lương thực để ăn. Họ cũng không thể chi trả cho nhiều mặt hàng cơ bản bị tăng giá do các khách sạn gom để phục vụ khách du lịch.

Ngay sau đó, Chính phủ Cuba phải áp đặt một số quy định đối với các nhu yếu phẩm để chúng có giá cả phải chăng đối với người dân địa phương.

Đất nước Cuba với những tòa nhà cổ kính, thơ mộng và bình yên (Ảnh: Pixabay)

Người dân Cuba rao bán hàng rong trên phố (Ảnh: Pixabay)

Biên dịch và tổng hợp (Insider, Wikipedia)